Kuralları Değiştiren Yazar: J. G. Ballard

Konuk Yazar 25 Kasım 2016 Yazarlar Bir yorum bırakın

1930 Şanghay doğumlu James Graham Ballard, teknolojik gelişmelerin değil; psikoloji, politika ve toplum bilimin öne çıktığı yeni dalga bilimkurgunun en önemli temsilcisidir. Pearl Harbor baskınıyla beraber 1942 yazından savaş bitimine kadar tutsak kalmış; savaş, tutsaklar kampı ve atom bombası gibi şeyleri ilk elden gözlemlemiştir. 1946’da İngiltere’ye yerleşmiş ve Cambridge Üniversitesi’nde psikiyatri eğitimi görmüştür. Kısa süre Kanada’da Kraliyet Hava Kuvvetleri’nde (RAF) de bulunmuştur.

Yazarlığa kısa öykülerle başlamıştır. İlk öyküsü Prima Belladona 1956’da Science Fantasy dergisinde, ilk romanı The Drowned World ise 1962’de yayımlanmıştır. RAF’tan istifa edip İngiltere’ye döndükten sonra evlendi ve ikişer yıl arayla üç çocuğu oldu. 1963’te İspanya’da tatildeyken eşi, az rastlanan bir hastalık nedeniyle üç gün içinde öldü. Eşinin son anlarını, “Sona doğru, nefes almakta bile zorlanırken elimi tuttu ve ‘Ölüyor muyum?’ diye sordu. Beni duyup duymadığına emin değilim, ama ‘Seni hayatımın sonuna kadar seveceğim’ diye bağırdım.” cümlesiyle anlatan Ballard, bir daha evlenmedi ve çocuklarını tek başına büyüttü.

“Şiddetin, sosyal bağların kurulmasında önemli rol oynayacağı belliydi.”

En çok Güneş İmparatorluğu ve Çarpışma romanları ile tanınır. 1984’te yayımlanan yarı-otobiyografik romanı Güneş İmparatorluğu’nda savaş deneyimlerini kurgulamıştır. Roman, Guardian Edebiyat Ödülü ile James Tait Black Ödülü’nü kazanmış, Booker Ödülü’ne ise aday olmuş ve 1987’de Steven Spielberg tarafından sinemaya aktarılmıştır.

Çarpışma’da ise cinsel arzular ve hayatın vazgeçilmez ögeleri haline gelen arabaları aynı noktada buluşturur. Eser, 1996’da başka bir önemli yönetmen olan David Cronenberg tarafından beyaz perdeye uyarlanmış, Cannes Film Festivali’nde jüri özel ödülünü kazanmıştır. Ayrıca eserlerinden uyarlanan ilk film olan When Dinosaurs Ruled the Earth (1970), görsel efekt dalında Oscar’a aday olur ve 1993’te çekilecek ilk Jurassic Park filmine de önemli bir referans teşkil eder.

“Terk edilmiş benzin istasyonlarına inanıyorum… Tac Mahal’den bile güzeller,” diyecek ve günümüz peygamberlerinin AVM’lerden çıkacağını iddia edecek kadar delidir. İnsanın iç dünyasının dış dünyalardan, yani uzay yolculuğu hikayelerinden daha önemli olduğunu söyler. Eserlerini de bu çerçevede kaleme alır.

Tüm derdi tüketim kültürüyle, tüketimin uzantısı olan reklamcılıkla, modayla, politikayla, endüstriyle ve özellikle otomobillerledir. Modernliği ve modern toplumu sıra dışı kurgularla irdeler. Transgressive kurguyu, eserlerinde sıklıkla kullanır.

“Bu pahalı dairelerde zarif mobilyalarıyla ve zekice duyarlılıklarıyla birlikte kısılı kalmış ve kurtulma şansı olmayan bu insanlar, geleceğin hali vakti yerinde ve eğitimli proleteryasının öncüleriydiler bir bakıma.”

Beton Ada ile otomobil karşıtlığını sürdüren Ballard, Gökdelen romanıyla da insanlığın şehirlerdeki yaşamının geleceğini öngörerek toplumsal sınıf farklarına değinmiştir. Gökdelen, 2015 senesinde Ben Wheatley tarafından sinemaya aktarıldı; başrolleri Tom Hiddleston, Jeremy Irons, Luke Evans ve Sienna Miller paylaşıyor. Türkçe’ye kazandırılan son eseri Öteki Dünya‘da tüketim kültürü üzerinde duran yazarın fikirleri günümüz için de önemini korumayı sürdürüyor.

Dilimize çevrilmiş öykü kitapları, Yakın Geleceğin Mitosları ve Al Kumsallar, Ballard’ın zihninin derinliklerine kısa yolculuklar yapmak için güzel seçimler olacaktır. Bu iç karartıcı insan yapımı manzaralar ve teknolojik, sosyal ya da çevresel değişimlerin yol açtığı psikolojik sorunlarla ilgilenen öyküler, bir internet dizisi olarak başlayan Black Mirror‘a temel oluşturuyor desek yanlış olmaz.

“Sinema, kilise ya da şehir merkezi falan yoktu. Ve geriye kalan tek kültür yaşamı da cazip bir tüketiciliği pazarlayan sonsuz reklam panoları destekliyordu..“

Eleştirmen Susan Sontag tarafından “çağdaş edebiyatın en önemli ve parlak kalemlerinden biri” sözleriyle tanımlanmıştır. Ek olarak Anthony Burgess tarafından en yaratıcı yazarlar arasında gösterilmiş, Burgess’in hazırladığı “1939-1984 arasında İngilizce yayımlanan en iyi 99 eser” listesinde Sınırsız Rüyalar Diyarı adlı eseri ile yer almıştır.

Müzik dünyasını geniş çaplı etkileyen Ballard, İngiliz diline kendini tanımlayan bir sıfat kazandırmıştır; Ballardian sözcüğü “J. G. Ballard’ın roman ve kısa öykülerini andıran, özellikle distopik modernite, iç karartıcı insan yapımı manzaralar ve teknolojik, sosyal ya da çevresel değişimlerin yol açtığı psikolojik sorunlarla ilgilenen” anlamına gelir.

Yeni Dalga hareketinin başlangıcını Moorcock’ın New Worlds’ün editörlüğüne geldiği tarihi, yani 1964’ü kabul etsek yanlış olmaz sanıyorum. Bu bağlamda hareketin ilk eseri The Burning World’dür. Su kıtlığının yaşandığı bir dünyada, insanlar su bulmak için okyanusa yönelirler; kuraklığın sebebi denizlere boşaltılan endüstriyel atıkların suyun buharlaşmasını engellemesidir. Eser, bir üçlemenin ikinci kitabıdır; ilk eser The Drowned World ve sonuncu kitap da The Crystal World’dür. Yine aynı yıl çıkan Philip K. Dick’in Mars’ta Zaman Kayması ve Willam S. Burroughs’un Nova Ekspresi eserleri hareketin ilklerindendir.

Hareketi şöyle tanımlar Ballard: “Resim, müzik ve sinemayı son kırk yıl boyunca şekillendiren deneysel heyecanın bilimkurguda neden bu kadar az yer bulduğunu her zaman merak etmişimdir. Üstelik bunların tamamen spekülatif , yeni düşünsel yapıların oluşturulmasıyla giderek daha yakından ilgili olduğu ve eskileri silip yerlerini alan yepyeni semboller ve ifade biçimleri yarattığı göz önüne alındığında… Yakın geleceğin en büyük gelişmeleri Ay’ın veya Mars’ın üzerinde değil, dünya üzerinde olacaktır ve keşfedilmesi gereken yer de Dünya’nın dışı değil, içidir. Gerçekten yabancı olan tek gezegen dünyadır. Geçmişte bilimkurgunun eğilimi her zaman fiziksel bilimler – roketler, elektronik donanım, sibernetik – yönünde olmuş ise de bilimkurgunun vurgusu artık biyolojik bilimlere kaymalıdır. Hayal gücünden yoksun kişilerin son sığınağı olan gerçeğe uygunluğun en ufak bir anlamı yoktur. … Gereksinimimiz olan şey işte bu iç uzay elbisesidir ve bunu geliştirmek de bilimkurgunun görevidir!”

La Nouvelle Vague’nün başlattığı kıvılcımı büyüten yeni dalgacılar, bilimkurgu dışında birçok sanat dalını da etkilediler. Özellikle J. G. Ballard ve William S. Burroughs etkisiyle müzik dünyası fazlasıyla etkilendi bu hareketten. Müzik dünyasında etkiledikleri en bilinen isimler için David Bowie, Hawkwind, Radiohead, Soft Machine ve The Buggles’ı söyleyebiliriz. Tüm bunların haricinde uzun yıllar dışlanan ve yüksek edebiyat olarak görülmeyen bilimkurgunun, edebiyat dünyası ve okurlar tarafından kabullenilmesinde büyük rol oynandı.

Buggles, David Bowie, Madonna, Suede, Brian Eno, Daft Punk, Yes, John Foxx, Joy Division, Depeche Mode, Radiohead ve Thom Yorke, Amerika’dan Arap Yarımadası’na; Avrupa’dan Japonya’ya kadar geniş bir çoğrafyayı etkileyen Ballard’ın etkisinde kalan en popüler ve kayda değer sanatçılardan bazılarıdır. Progressive rock’tan post-hardcore’a, indie rock’tan ambient’e uzanan bir skalada etkisini görebilirsiniz. Ballard’ın müzik dünyasındaki etkisi üzerine yazdığım yazıyı buradan okuyabilirsiniz.

“Yeni bir tür faşizm, bir şiddet tarikatı doğuyordu bu alışveriş merkezleri ve kablolu kanallar güruhundan. İnsanlar öylesine sıkılmıştı ki, yaşamlarında dram istiyorlardı. Kabadayıca yürümek, bağırmak ve gebertinceye kadar tekmelemek istiyorlardı yabancı suratlı herkesi. Bir lidere kahraman gibi tapınmak istiyorlardı.”

Ballard yalnızca müzik dünyasını etkilemekle kalmamış, mimariden mühendisliğe; plastik sanatlardan bağımsız yönetmenlere kadar birçok sanat dalına ve sanatçıya, fikirleri ve eserleri ile tesir etmiştir. Etkisinin en yoğun ve geniş olduğu müzik alanında ancak H. P. Lovecraft ve William S. Burroughs ile kıyaslanabilir. Fakat onların tesirinin enginliği Ballard’ınki kadar değildir.

Diğer bilimkurgu yazarlarının aksine çocukluğunda hiç bilimkurgu okumadığını söylediği gibi tüm bunlara rağmen müziğe de ilgili değildir. Hatta bir keresinde, insanların bir şeyler yaparken müzik dinlemek ve iki işi bir arada yapmak istemesine anlam veremediğini söyler. İlginç şekilde, birçok işi bir arada yapmaya çalışıp hiçbir işe tam anlamıyla odaklanamamak günümüzün problemidir. 2009’da hayatını kaybeden Ballard, geride bıraktığı birçok eseriyle günümüze ve geleceğe dair düşündürmeye devam ediyor.

Dilimize Kazandırılmış Eserleri

Roman

Merhaba Amerika, Sel Yayıncılık, 2021 (Hello America, 1981)
Kadınların Şefkati, Sel Yayıncılık, 2020 (The Kindness of Women, 1991)
Kristal Dünya, Sel Yayıncılık, 2019 (The Crystal World, 1966)
Öteki Dünya, Sel Yayıncılık, 2013 (Kingdom Come, 2006)
Gökdelen, Sel Yayıncılık, 2012 (High Rise, 1975)
Vahşetin Sergisi, Ayrıntı Yayınları, 2009 (The Atrocity Exhibition, 1970)
Milenyum İnsanları, Ayrıntı Yayınları, 2005 (Millenium People, 2003)
Beton Ada, Ayrıntı Yayınları, 2004 (Concrete Island, 1974)
Süper Kent, Ayrıntı Yayınları, 2004 (Super-Cannes, 2000)
Kokain Geceleri, Ayrıntı Yayınları, 2001 (Cocaine Nights, 1996)
Cennete Bir Koşu, Ayrıntı Yayınları, 2000 (Rushing to Paradise, 1994)
Çarpışma, Ayrıntı Yayınları, 1997 ve Sel Yayıncılık, 2016 (Crash, 1973)
Sınırsız Rüyalar Diyarı, Ayrıntı Yayınları, 1995 (The Unlimited Dream Company, 1979)
Güneş İmparatorluğu (roman), Ayrıntı Yayınları, 1990 (The Empire of the Sun, 1984)

Hikâye

Al Kumsallar, Arion Yayınları, 1995 (Vermillion Sands, 1971)
Yakın Geleceğin Mitosları, Ayrıntı Yayınları, 1993 (Myths of Near Future, 1982)

Kurgu Dışı

Hayatın Mucizeleri, Ayrıntı Yayınları, 2009 (Miracles of Life, 2008)

Uyarlamalar

Filmler

When Dinosaurs Ruled the Earth, 1970, Val Guest
Empire of the Sun, 1987, Steven Spielberg
Crash, 1996, David Cronenberg
The Atrocity Exhibition, 2001, Jonathan Weiss
Aparelho Voador a Baixa Altitude,2002, Solveig Nordlund. (“Low Flying Aircraft” adlı kısa öyküden)
High-Rise, 2015, Ben Wheatley

Televizyon