Ansiklopedinin Evrimi ve Vikipedi

Ansiklopediyi, çeşitli bilgilerin alfabetik sırayla bir araya getirilmesi sonucu oluşturulan bir başvuru kaynağı şeklinde tanımlayabiliriz. Sistematik bir çalışmayla yaratılan ansiklopediler bilim, sanat, tarih, spor gibi belirli uğraşlar hakkında ayrıntılı içerikler barındırırlar ve bu özellikleriyle de uygarlığımızın bilgi birikimini derleyip muhafaza etme işlevi görürler. Kökenini Eski Yunancadaki “enkuklospaedeia” sözcüğünden alan ansiklopedi, “bilgi çemberi” anlamına gelmektedir. İnsanlar, hem kendileri hem de doğa hakkında edindikleri bilgileri sonraki nesillere bırakmak adına çok eski dönemlerden beri çeşitli yollara başvurmuşlardır.

Söylence ve anlatıların bilgi birikimini aktarma konusunda güvenilir olmadığının fark edilmesi, yazının icadına dek varan sürecin de fitilini ateşleyen etkenlerden biridir. Yazının icadıyla birlikte yazıtlar, kabartmalar, kitaplar ortaya çıkmış ve böylelikle bilginin devredilmesi noktasında önemli bir aşama kaydedilmiştir. Ne de olsa söz uçar, yazı kalır… Ancak yazının icadından sonra bilginin binlerce ve hatta yüz binlerce farklı kaynağa dağılmış olması, bilgiye ulaşmak isteyenler için büyük güçlüklerin doğmasına da neden olmuştur. İşte ansiklopedi fikri, bu güçlüğü ortadan kaldırma ve bilgiyi sistematik şekilde derleme arzusunun bir sonucu olarak hayat bulmuştur diyebiliriz.

İlk ansiklopedinin Platon’un öğrencilerinden Speksippus tarafından M.Ö. 4. yüzyılda yazıldığı tahmin edilmektedir. Yine Orta Çağ’da bazı ansiklopedik uğraşlar sergilendiğini biliyoruz. Örneğin Dominikli yazar Beauvais’li Vincent‘in Speculum Maius adlı derlemesi, dönemin öne çıkan eserleri arasında gösterilebilir. Bu eser, 13. yüzyılın ortalarına kadar edinilmiş tüm bilim ve doğa tarihinin bir özetini sunma iddiasındadır. Ancak ilk çağdaş ansiklopedik çalışmaların vücut bulabilmesi için 18. yüzyıla kadar beklememiz gerekecektir. Fransız Aydınlma Döneminin önde gelen düşünürleri, toplam 17 ciltten oluşan Encyclopedie ile bugün bildiğimiz ansiklopedi kavramının yaratıcıları olarak tarihe geçmişlerdir.

Kendilerine Ansiklopedistler diyen bu aydınlar, zamanın tüm bilgilerini toparlayabilmek adına büyük emek sarf etmişler ve ansiklopedik çalışmaların önünü açmışlardır. Ansiklopedistlerin başında 990 madde yazan Diderot vardır. D’Alembert, Rousseau, Buffon, Daubenton, Marmontel, d’Holbach, Bordeu, de Jaucourt, Turgot, Quesnay, Haller, Condillac, Montesquieu, Necker, Grimm ise topluluğun diğer önde gelen sanatçı ve bilimcileridir. Ansiklopedilerin tek yazarlılıktan çok yazarlılığa evrilmesi, aynı zamanda bu eserlere duyulan güvenilirliği de artırmıştır. Yine İngilizlerin meşhur Encyclopedia Britannica‘sı, Fransızların Encyclopédie’si ile hemen hemen aynı dönemde yayımlanmıştır.

Ansiklopedik çalışmaların iyice yaygınlaştığı dönem 19. yüzyıla tekabül eder. 20. yüzyılda ise hemen hemen her ülke kendine özgü ansiklopedilerin yaratılmasına önayak olur. İtalya’nın Enciclopedia İtaliana‘sı, İspanya’nın Enciclopedia Universal İlustrada‘sı, ABD’nin Encyclopedia Americana‘sı, Rusya’nın Bolşaya Sovetskaya Entsiklopedya‘sı, Almanya’nın Brockhaus Conversationslexion‘ı ve Türkiye’nin Hayat Ansikopedisi bunlara örnek olarak gösterilebilir. Lügatik ansiklopedi türünde ise Dizionaria Enciclopedica ve Larousses öne çıkan yayımlar arasındadır.

1900’lü yıllarda yavaş yavaş her eve girmeye başlayan ansiklopediler, günlük yaşamın da değişmez bir parçası haline gelirler. Artık kitaplıkların gözde sakini olan bu eserler, ödevlerden tezlere, araştırmalardan kişisel merakın giderilmesine kadar her türlü konuda birer başvuru kaynağına dönüşürler. Bu dönemde ansiklopedilerin değeri ve önemi o kadar büyüktür ki, bilimkurgu yazarı Isaac Asimov‘un dünyaca ünlü edebiyat dizisi Vakıf‘da ansiklopedik çalışmalar yaşamsal bir kurgu unsuru alarak yer alır. Zira Asimov, yıkılan galaktik imparatorluğun yeniden inşası için galaktik bir ansiklopeninin hazırlanması gerektiğini öngörür. Böylece imparatorluk yıkılıp galaksiye karanlık çağlar egemen olduğunda, insanlığın bilgi birikimi bu ansiklopedi tarafından korunacaktır.

Ne var ki 21. yüzyılla birlikte basılı ansiklopediciliğin alanı giderek daralmaya başlar. Özellikle internetin yaygınlaşması ve bilgiye ulaşmak için en gözde araç haline gelmesi, klasik ansiklopediciliği de derinden sarsar. Kimi ansiklopediler çağa ayak uydurabilmek adına içeriklerini dijital ortama aktarmayı seçerken, diğer birçok ansiklopedi ise yayımını durdurmak zorunda kalır. Dijital ya da internet ansiklopediciliğinin parlayan yıldızı ise hiç kuşkusuz Vikipedi olacaktır. “Özgür Ansiklopedi” sloganıyla 15 Ocak 2001 tarihinde yayın hayatına başlayan Vikipedi, kullanıcıları tarafından pek çok dilde ve ortaklaşa olarak hazırlanan ücretsiz bir ansiklopedik girişimdir. Kurucularından Jimmy Wales Vikipedi’yi, “Dünya üzerindeki her insana kendi dilinde, en üst kalitede, bedava bir ansiklopedi oluşturma ve dağıtma uğraşısı” olarak tanımlamaktadır. MediaWiki yazılımı kullanılarak oluşturulan ve sürekli ekleme ve değişikliklerin yapılabilmesine imkan sağlayan özelliğiyle dikkat çeken Vikipedi, bu devingen yapısı sayesinde her zaman güncel kalabilmektedir. Kuşkusuz Vikipedi’nin bu özelliği, onu dünyanın en çok ziyaret edilen sitelerinden biri konumuna getirmektedir.

Vikipedi sözcüğü, “viki” ve “pedi” kelimelerinin birleşiminden oluşur. “Viki”, Hawaii dilindeki “wiki wiki” (hızlı veya bilgi amaçlı) sözcüğünden türetilmiştir. “Pedi” ise, Antik Yunan medeniyetinde “kapsamlı kültürel eğitim sistemi” anlamına gelen “paideia” kelimesinden gelmektedir. Elbette Vikipedi’nin etkileşime dayalı yapısı, zaman zaman birtakım eleştirileri ve güvenilirlik kaygılarını da beraberinde getirmektedir. Maddeler arası nitelik eşitsizliği, değişikliklerin takip edilmesindeki güçlükler, bilgi verenlerin yeterlilik düzeyleri, sistem hataları ve bilgilerin doğruluğu üzerine süregiden pek çok tartışma vardır. Tüm bu tartışmaları önemseyen Vikipedi, mevcut endişeleri en aza indirebilmek adına kendi içinde yetki, görev ve denetim esasına dayanan örgütlenme ve iş bölümü modelleri yaratma yoluna gitmiştir.

Vikipedi örgütlenme modelinin en altında internet kullanıcıları vardır. İnternet erişimine sahip olan herkes, Vikipedi üzerinde ekleme ve değişiklik yapabilmektedir. “Anonim Kullanıcılar” adı verilen bu grubun tüm etkinlikleri, IP kimliği baz alınarak listelenmekte ve kaydedilmektedir. İkinci grup ise “Kayıtlı Kullanıcılar”dır. Vikipedi üzerinde hesap açan ve etkinliklerini bu hesap üzerinden gerçekleştiren tüm kullanıcılar Kayıtlı Kullanıcı statüsünde değerlendirilmektedir. Kayıtlı Kullanıcı olmanın, yapılan değişikliklerin kaydını tutabilmek, seçkin madde vb. oylamalarına katılabilmek, vandalizmle mücadeleyi kolaylaştırabilmek gibi birçok avantajı söz konusudur. Vikipedi Örgütlenme Modeli, sadece içerik üretilmesine değil, aynı zamanda üretilen içeriğin denetim ve yönetimine de dayalı bir modeldir ve dolayısıyla Hizmetliler, Bürokratlar, Kâhyalar gibi çeşitli kullanıcı gruplarının varlığına gereksinim duymaktadır.

Bir ansiklopedi olarak Vikipedi, girilen bilginin doğruluğunu, tarafsızlığını, ciddiyetini ve sunumunu önemsemekte, belirli bir standartı yakalamaya özen göstermektedir. Bu nedenle içerikler, çeşitli kullanıcı grupları ve yetkililer tarafından denetime tabi tutulmaktadır. Örneğin bir maddenin gerçekliği kadar doğru kaynaklandırılmış olması ve tarafsızlığı da son derece önem arz etmektedir. Haliyle yapılan her türlü değişiklik, Devriyeler, Gözetmenler ve Denetçiler gibi çeşitli kullanıcı grupları tarafından denetlenmektedir. Ayrıca yaratılmış nitelikli bir içeriğin vandalizme maruz kalmamasını sağlamak da bu yetkililerin öncelikleri görevleri arasındadır. Yetkililerin seçilmesi ve iş başına getirilmesi ise çoğunlukla başvuru esasına dayanılarak sağlanmaktadır. Başvuru sahiplerinin deneyim süresi, yaptığı katkı ve biçeme hakimiyeti en önemli kriterler arasında yer almaktadır.

Ayrıca Vikipedi, madde başlarına yerleştirilen etiketlerle de okurlarını uyarmaya ve doğru yönlendirmeye gayret sarf eden bir oluşumdur. “Seçkin Madde”, “Güvenilirlik”, “Referans Yeterliliği”, “Tarafsızlık” gibi konulara işaret eden bu etiketler, ilgili maddenin yapı ve niteliğine yönelik uyarılar içermektedir. Yine aranan nitelikleri karşılamayan maddeler, yetkililer tarafından direkt silinebildiği gibi, silinmeye aday olarak da gösterilebilmektedir. Silinmeye aday gösterilen maddeler, konuya hakim kullanıcıların oylamasına sunulmakta ve oylama sonucunda ağır basan görüşe uyulmaktadır. Pek tabii tüm bu denetim ve yönetime rağmen Vikipedi üzerinde hatalı, eksik ya da gerçekdışı bilgilerin bulunması doğaldır. Bu nedenle okurların, Vikipedi’yi tek başına referans almamasında ve edindiği bilgiyi farklı kaynaklardan da sorgulamasında fayda vardır.

Özellikle henüz istenen gelişmeye ve örgütlenme yeterliliğine ulaşamamış Vikipedi sürümlerinde bilgi yanlışına rastlamak daha olasıdır. Ancak bu sürümler, zaman içinde gelişip büyüyerek arzu edilen kraterlere ulaşacaktır. Örneğin 2005’te yapılan bir araştırmada, İngilizce Vikipedi sürümünün “doğal bilgiler üzerine” Britannica Ansiklopedisi ile aynı doğruluk seviyesinde olduğu anlaşılmıştır. Bu da bir sürümün yaygınlaştıkça nitelik olarak da güçlendiğini göstermektedir. Türkçe Vikipedi sürümü ise, 300 bine yaklaşan madde sayısıyla en büyük 29. Vikipedi sürümüdür ve 5.5 milyonluk madde sayısıyla İngilizce Vikipedi sürümünün henüz çok gerisindedir. Bu noktada Türkçe Vikipedi’ye katkıda bulunmamızın önemi barizdir. Zira Türkçe Vikipedi geliştikçe, içeriğinin niteliği de aynı oranda gelişecek ve Türkiyeli kullanıcılar için daha yararlı bir kaynağa dönüşecektir.

Ancak siyasi erkin çeşitli nedenlerden dolayı uyguladığı kimi yaptırımlar, Vikipedi’nin ülkemizdeki gelişme ve yaygınlaşma sürecini sekteye uğratmaktadır. Son olarak 29 Nisan 2017 tarihinde “Türkiye’yi terör örgütleriyle aynı zeminde gösteren ifadelerin bulunması” gerekçesiyle Vikipedi’nin çevrimiçi tüm sürümlerine erişim engeli getirilmiştir. 5 Mayıs’ta Vikipedi’nin bağlı bulunduğu Wikimedia Vakfı, idari tedbir kararı alan Ankara 1. Sulh Ceza Hakimliği’ne başvurarak kararın kaldırılmasını istemiş, fakat itiraz reddedilmiştir. Kararın ne kadar süreyle uygulanacağı belirsizliğini korumakta ve Vikipedi’yi tümden engelleyen ülkeler arasında yer almanın hoşnutsuzluğu devam etmektedir. Unutulmamalıdır ki bilgiye ulaşmak temel bir insan hakkıdır ve bilgi kaynaklarına yasak getirmek, içinde yaşadığımız bilgi çağında bir utanç vesilesidir. Dolayısıyla, bilginin temel bir insan hakkı olduğuna inanan herkesin Vikipedi’ye destek çıkması önemlidir.

Ansiklopedinin tarihine ve evrimine odaklanan bu yazı, aynı zamanda biz insanoğlunun bilgiyi arama, bulma, yayma ve koruma macerasının da kısa bir anlatısıdır. Şunu aklımızdan hiç çıkarmamalıyız ki, bilgi ulaşılması en güç değerlerden biri olduğu gibi, uygarlığımızı kurtuluşa erdirecek en önemli araçlardan da biridir. Bilgiyle kalmanız dileğiyle…

Not: Bu metin Evrim Ağacı tarafından videolaştırılmıştır. İlgili videoyu izlemek için buraya tıklayabilirsiniz.