Tüm İnsan Türünü Tek Karede Temsil Etmek Mümkün mü?

1972’de Carl Sagan, insanlığı uzaya göndermeye hazırlanıyordu. Pioneer görevleri insansız olsa da, ola ki bir uzaylıya rast gelir diye Sagan’dan insanlığı temsil edecek bir görsel istendi. Sagan, eşi Linda Salzman ve arkadaşı Frank Drake‘in yardımıyla iki çıplak insan figürü çizdi. Sagan’ın hatıratına bakılırsa Linda, kadını Asyalı, erkeği de Afrikalı özellikleri barındıracak şekilde çizmişti ama bir şekilde, iki figür de 1970’lerin tipik saç kesimi modellerine sahip Avrupalı insana benzemişti. Sagan ailesi, aslında oldukça eski bir sorunla karşı karşıyaydı. Ansiklopedi yazarları (veya bir SETI görevini hazırlayanlar) “insanı” temsil etme ihtiyacı duyduklarında, tüm türü kapsayacak bir forma, biyologların deyişiyle bir “tür örneğine” ihtiyaç duyuyorlardı.

2003 yılında Wikipedia editörlerinin “insan” başlığında yaşadıkları sorunun da kaynağı buydu. Tamamen topluluk yönetiminde olan ansiklopedi, temsil sorununa teoride kolay bir çözüm sunuyordu: Bir kavramın nasıl temsil edileceğini tek bir kişinin kararı değil, kolektif alınan karar belirliyordu. Yine de bu, tek bir görsel seçme sorununu ortadan kaldırmıyordu. Hangi fotoğrafı seçseler, iş sonunda insanlığı güzel ve ilgi çekici yapan çeşitlilik ve kültürel farklılıklar meselesine gelip tosluyordu.

Önce Pioneer levhasını seçtiler. Görsel, tahtını yaklaşık beş sene boyunca korudu. Ne var ki editörlerin içi rahat etmemişti. Yüzlerce sayfa süren tartışmalar boyunca bir grup insan, kendi cehaletlerini kavramaya ve bilinen bilinmezlikleri düzeltmeye çalışıyordu. Böylece, yıllar süren tartışmalardan sonra bir grup editör, Sagan’ın örneğini kaldırmaya karar verdi.

2003 yılında levha varlığını çok mantıklı bir sebebe borçluydu: Uzaylılar için bu görsel yeterliyse, internette gezinen insanlar için de yeterli olmalıydı. Ancak 23 Şubat 2004’te Wikipedia editörü Mishac, görselin “beyaz ırkı” gösterdiğine dikkat çekti: “Sadece erkeğin saçından yola çıkarak bile bu çizimdeki insanların Sahra Altı (coğrafî olarak Sahra Çölü’nün güneyinde yer alan bölge), Avustralya Aborjinleri veya Doğu Asya kökenli olmadığı net bir şekilde anlaşılabiliyor.” Mishac’a kimse cevap vermese de, editör bu çok önemli noktayı ilk defa dile getiren kişi olmuştu. Nihayetinde, Dünya nüfusunun yaklaşık yarısı Asyalıdır. 7.2 milyarlık nüfusumuzun bir milyarından daha azı Avrupalı veya Avrupa kökenlidir. Dolayısıyla hesap basitti: Wikipedia’nın insan hakkındaki sayfasının en tepesindeki görsel modern insana dair azınlığın bakış açısını yansıtıyordu.

2004 güzünde, nesnellik hakkında ciddi bir tartışma başladı. Editörler, insanlara farklı bir türün bakış açısıyla bakmaya çalışmakla kalmıyor, tam bir ortalamayı da temsil etmek istiyordu. Doğal olarak da işler hızla ilginçleşti. Tom ve Rednblu mahlaslı editörler, görseldeki insanların giyinik olması gerektiğini, insan evriminin evrimin diğer türleri şekillendiren pek çok seçim faktöründen ayrılmış olmasında giyinme olgusunun kritik bir öneme sahip olduğunu öne sürdü. dab mahlaslı editör ise buna karşı çıkarak, insanlığın tarihin büyük bir kısmı boyunca “avcı kabileler” şeklinde var olduğunu ve giyinmeye ihtiyaç duymadığını söyledi. İronik şekilde (belki de şaka yollu), kendi görsel adayı olarak pek çok örneğin yanında Wikipedia kurucusu Jimmy Wales’in fotoğrafının olması gerektiğini söyledi, ne var ki Wales’in bilinen tüm resimlerinde giyinik olduğu bir gerçek.

Diğer öneriler arasında pek çok ünlü isim de vardı. John Lennon ve Yoko Ono. Albert Einstein. Modern taksonominin kurucusu kabul edilen ve Homo sapiens türünün adını koyan Carl Linnaeus‘un takipçileri de aynı şeyi yaptı. Linnaeus’un, insanın tarifine dair ardında bıraktığı tek şey, “İnsan, kendini bil,” anlamına gelen Latince bir vecizeydi. Ancak 1959 yılında Britanyalı botanikçi William Stearn, Linnaeus’u insan türünün temsilcisi olarak önerdi. Stearn, “İsimlendirme amacıyla yazarın en dikkatli şekilde incelediği ve kayıt altına aldığı türün tür örneği olarak seçilmesi en doğal şeydir. Dolayısıyla otobiyografisine bunca düşkün olan Linnaeus da, Homo Sapiens’inin tür örneği olmalıdır!” şeklinde yazmıştı. Tabii Linnaeus’un naaşı İsveç’teki mezarından hiç çıkarılmadığından, böyle bir adlandırma pratik bir çözümden çok bir formalite olacaktı.

Taksonomi topluluğu Carl Linnaeus’u insanlığın onursal temsili olarak seçtiyse, belki Wikipedia editörlerinin de Jimmy Wales’i seçmesi o kadar da tuhaf bir durum değildir. Üstelik Wales’in fotoğrafı editörleri telif hakkı ve fotoğraf kalitesi gibi kaygılardan da kurtarabilirdi. Ama tabii, bu argüman internetin ortak ansiklopedisini düzenleyen ‘nerd’ler için yeterince güçlü değildi. Böylece 2004 güzünde aşağıdaki, ABD’li iki kızın fotoğrafı seçildi.

Bu fotoğraf da mükemmel olmaktan çok uzaktı. Editörler, Amerikalı fotoğrafçı Gordon Parks tarafından bir hükümet projesi kapsamında 1943 yılında çekilen bu fotoğrafın fazla ABD odaklı olduğunu öne sürerek itiraz etti. Onlara göre fotoğraf, ülkedeki ırksal gerçeklikle bağdaşmıyordu. Ayrıca fotoğraftaki sepya filtresi de deri tonlarını gölgeliyordu. 2004 ve 2008 yılları arasında, Wikipedia editörleri işte böyle bir halat çekme mücadelesinin içindeydi. Wikipedia’nın serbest düzenleme kuralları, editörler fotoğraf ekleyip kaldırdıkça bazı tuhaf olaylara sahne oldu. Ara sıra Pioneer levhası tekrar galip geldi, ara sıra da birkaç fotoğraf birden en tepede yer aldı.

Editörler Pioneer görselindeki temel anatomik sorunları dile getirip duruyordu. Görseldeki kadının dış cinsel uzuvları görünmüyordu. Görsel renkli değildi. Çocukları veya başka yetişkinleri göstermiyordu. Pek çok başka resim ve fotoğraf da düşünüldü, bunlardan biri bir çocuk ve hamile bir kadını da içeren, çıplak bir aile resmiydi. Bazı editörler sadece bir el veya karikatürize yüz çizimleri koyarak sorunu kökten halletmeyi önerdi. Tartışmalar o kadar alevlendi ki, editörlerden biri bizzat Jimmy Wales’e başvurdu. Wales, cevaben şöyle yazdı: “Konuya kısaca göz gezdirdim. Tartışmaya ekleyecek anlamlı bir katkım yok, açıkçası tartışmanın da olması gerektiği gibi ilerlediğini düşünüyorum.” Wales başka bir keresinde de konuyla ilgili olarak, “Bu konunun neden bu kadar ilginç veya tartışmalı olduğunu anlamış değilim. Görseldekiler insan. Farklı resimler olsun isteniyorsa, makalede var. Birinden biri en tepedeki resim olmak zorunda ve bu da en tepedeki resim. Sorun nerede?” diye eklemişti.

Yıllar geçmiş ama konu sallantıda kalmıştı. Nihayet pek çok yıldan ve sayfalarca tartışmadan sonra, mutabık kalabildiler.

2007 yılında Silence mahlaslı bir kullanıcı, Wikipedia’nın “Çiftler” sayfasında bir fotoğraf buldu ve bunu önerilere ekledi. Bu, Tayland’ın Akha halkına mensup bir kadın ve erkeğin fotoğrafıydı. Fotoğrafı Manuel Jobi adında, Weltenbummler84 mahlaslı Alman bir fotoğrafçı çekmiş ve Kasım 2006’da Almanca Wikipedia’ya eklemişti. 2007’de ise Jobi, fotoğrafı Wikimedia commons’a (Wikimedia Vakfı’nın, kullanımı serbest olan resim, ses ve diğer çoklu ortam belgeleri deposu) yüklemişti.

O günden beri (yaklaşık 10 yıldır) İngilizce Wiki sayfasında kolektif varlığımızı Taylandlı bir çift temsil ediyor. Yemyeşil tepelerin önünde kameraya bakıyorlar. Adam kırmızı bir şapka takıyor, kaşları çatık. Kadın hafif bir gülümseme takınmış, saçlarında beyaz bir şerit var. Dijital tür örneğimiz işte bu iki insan.

Silence, SSS sayfasında bu fotoğrafı tamamen alfabetik nedenlerle seçtiğini yazdı. Akha, A harfi ile başlıyordu ne de olsa. Kimse de, belki de Silence ve başka bazı editörler tarafından yazılan uzun argümanları çürütmekle uğraşmak istemediğinden cevap yazmadı. Böylece bu keyfî seçim, yıllar süren tartışmanın son noktası oldu. Cedders adlı editör, bu konuda şöyle diyor: “Bu kadar uzun bir tartışmada, insanın kendi bakış açısına saplanıp kalması çok kolay oluyor. Bu yüzden de sonunda, aslında rastgele bir fotoğraf seçmiş olduk.”

Pioneer levhasındaki görsel nasıl uzaylılara insanlar hakkında pek çok şey anlatıyorsa (iki ayak üstünde yürürüz ve ellerimizde parmaklar vardır), bu fotoğraf da dünyanın geri kalanına Akha halkı hakkında bir şeyler anlatıyor. Akhalar, Mekong Nehri’nin etrafındaki bölgede yaşayan, yaklaşık 700.000 nüfuslu bir halk. Akha halkıyla birlikte yaşamış ve onlar hakkında makaleler yazmış olan antropolog Micah Morton, kadının omzundaki çıkından fotoğraftaki çiftin Akha halkına mensup olduğunu doğruluyor. Kadının yan tarafındaki kılıfın, muhtemelen adamın omzundaki muz ağacını kesmekte kullandığı palayı sakladığını söylüyor. Çift muhtemelen evlerine döndü, ağacın yapraklarını küçük parçalara böldü ve domuzlarına yem yaptı. Pek çok nesil boyunca Akhalar pirinç yetiştirmiştir, halkın her bir üyesi yılda on iki defa atalarına bu pirinçlerden adak sunar. Günümüzde pek çok Akhalı kahve, çay ve kauçuk gibi daha kârlı ürünlere yönelmiş durumda. Gençlerin çoğu zorunlu örgün öğretime katıldı ve büyük şehirlere göç etti. Belki bu resmin “insanlığın uzun bir dönemini temsil etmesi” gerekliliğini ve Wikipedia’nın insanlara adanın sayfasının en tepesinde yer almasını sağlayan şey de geleneksellik ile değişimin bu karışımıdır.

Ne fotoğrafçı, ne de fotoğrafın özneleri insanlığın dijital tür örneği olmaya gönüllüydü. Tıpkı Michigan Üniversitesi Zooloji Müzesi’ndeki buruş buruş bir batı leopar kurbağasının tüm türünü temsil ettiği gibi, bu çift de bizim türümüzü temsil ediyor.

Dışarıdan bakan biri, Wikipedia editörlerini uluorta boğuştukları taraflılıkları nedeniyle yargılayabilir. Topluluk yönetiminin teorik faydaları, ne de olsa tamamen teorik. Editörler büyük bir çoğunlukla erkek ve teknoloji meraklısı kişiler, bu da Pioneer levhasının en baştaki popülerliğinin bir nedeni sayılabilir. 2008’de, Sagan çiftinin tasarımını savunan editörlerden David Mertz şöyle diyor: “Geriye dönüp yorumları okuduğumda fark ettim ki, belki de insanlığın bu büyük teknolojik atılımıyla ilişkilendirilen ikonografiye fazla bağlanmıştım. Belki de bu kültürel olarak biraz fazla yanlı bir tutumdu.”

Yine de, editörlerin nihayetinde para almadan yaptıkları bu iç gözlem ve kılı kırk yarar tutumları takdire şayan. Taksonominin önündeki engeller aşılmış değil. Gelecekteki bilim insanları, insanları uzaylılara olmasa da bilgisayarlara tanıtmak için benzer yollardan geçecek. Şu anda, yazılım mühendisleri yapay zekâların insanları tanıyabilmeleri için onlara milyonlarca insan fotoğrafı gösteriyor. İyi ama, bunlar kimlerin yüzleri?

Kaynak